Verlichting: redding of ondergang in Opinio, nr. 1, 20 januari 2007.

ANDREAS KINNEGING: De gedachte dat onze beschaving op de Verlichting is gebaseerd, is een gotspe. Met de Verlichting begint juist de óndergang van de westerse beschaving, een proces waar wij midden in staan. De Verlichting verwerpt namelijk de klassieke gedachte dat er universele en eeuwige maatstaven van goed en kwaad
bestaan en is daarmee het geboorteuur van het relativisme – de gedachte dat ‘goed’ niets anders betekent dan ’goed voor mij’ of ‘goed voor ons’. We kunnen met andere woorden het meest banale leven leiden, maar niemand kan ons voorhouden dat dit niet goed zou zijn. We kunnen de meest verschrikkelijke misdaden begaan, maar niemand kan zeggen dat datgene dat wij willen, slecht is. Met de verrotte erfenis van dit denken zitten we nog steeds.

PAUL CLITEUR: Maar van één notie van de Verlichting verwacht ik veel, zo niet alles, voor de toekomst: morele autonomie. Onze samenleving heeft dringend behoefte aan een universele morele taal. Universeel, dat wil zeggen: moraal losgekoppeld van de godsdiensten die het morele discours versplinteren. Alleen wanneer het ons in Europa gaat lukken moraal los te koppelen van godsdienst, zal de Europese cultuur kunnen overleven.

Morele autonomie betekent dat moraal niet gerechtvaardigd kan worden door te verwijzen naar een religieuze positie. In die zin begint met de Verlichting ook een regeneratie van de Europese cultuur.
Kinneging: De gedachte dat het goede niet afhankelijk is van Gods wil, stamt niet uit de Verlichting, maar uit de klassieke oudheid. Je kunt je dus beter op Plato beroepen dan op de Verlichting.

Cliteur: Zeker, de gedachte van morele autonomie is te vinden in Plato’s Euthy-phro, waarin Socrates de vraag stelt of iets goed is omdat de goden het willen, of dat de goden iets willen omdat het goed is. Volgens Socrates is het laatste het geval. Socrates koppelt de moraal zo los van de goddelijke wil. Daarom noemt de classicus J. V. Luce het Athene van de vijfde eeuw v. Chr. de periode van de ’Griekse Verlichting’. De verlichters van de zeventiende en achttiende eeuw hebben deze traditie hersteld en tegenover de godsdienstig gefundeerde moraal verdedigd.
Voor de toekomst van Europa is het van groot belang dat we die autonomie van de moraal kunnen revitaliseren, want Europa zal in de toekomst multicultureel en multireligieus zijn. Als religie dan nog steeds de basis van de moraal is, zullen we geen gedeelde moraal meer hebben. De autonomie van de moraal is ook de enige manier om het relativisme van de religieuze moralen te boven te komen. Een almachtige God schrijft ons via religiestichters en profeten de goddelijke wet voor. Wij mensen hebben slechts te gehoorzamen. Een autonome ethiek is uiteindelijk niet te verzoenen met een ethiek als deze, die het goede definieert als de wil van God. Daarom hebben grote denkers als Spinoza, Nicolai Hartmann en Sartre scherp aangegeven dat een (mono)theïstische ethiek onverenigbaar is met autonome moraal.

Kinneging: Volgens jou is de kloof tussen Athene en Jeruzalem, tussen rede en religie, onoverbrugbaar – waarbij je gemakshalve alle religies over één kam scheert. Volgens mij is dat niet juist. Augustinus en Thomas van Aquino wisten de christelijke godsdienst en de Griekse filosofie te combineren. Zij stelden dat het goede dat God wil, hetzelfde is als het universele en eeuwige goede waarover Plato en de andere Griekse filosofen het hadden. Maar hoe je hier ook over denkt, het verschil tussen de Grieks-Romeinse en de joods-christelijke traditie valt hoe dan ook in het niet bij het verschil tussen het denken vóór en het denken ná de Verlichting.
De Verlichting veroorzaakte een radicale breuk in ons denken over goed en kwaad. De Grieks-Romeinse filosofie en de joods-christelijke traditie hebben namelijk iets heel belangrijks gemeen: beide gaan er van uit dat er zoiets als objectieve maatstaven voor goed en kwaad bestaan. Maar volgens verlichtingsdenkers als Hobbes, Spinoza, Hume en Bentham bestaan deze maatstaven niet. De mens noemt volgens deze denkers simpelweg datgene ‘goed’ waarnaar zijn begeerte uitgaat. Datgene dat hij vreest, noemt de mens volgens de verlichtingsdenkers ‘slecht’. Dat is het begin van het relativisme waar we nu zo’n last van hebben.

Cliteur: Jodendom, christendom en islam hebben gemeen dat zij krachtens hun uitgangspunt moeilijk verenigbaar zijn met autonome moraal. Binnen een dergelijk denkkader heb je ook geen verweer tegen de religieuze terrorist die met een beroep op Gods wil geweld gaat plegen. Men ziet bijvoorbeeld het doden van ongelovigen (of andersgelovigen) als een religieuze plicht. Men doodt een abortusarts omdat men denkt dat de Bijbel dat voorschrijft. Men begint een oorlog omdat men op religieuze gronden een stuk land claimt.
Gelukkig heeft het overgrote deel van de gelovigen geen enkele affiniteit met religieus terrorisme. En gelukkig roepen heilige geschriften niet alleen op tot geweld, maar ook tot naastenliefde. Maar het probleem vormt die kleine minderheid van teksten die radicaal kan worden uitgelegd door een kleine minderheid van extremisten. ‘Terrorism requires only a few,’ zegt de arabist Bernard Lewis fijntjes. Het beste antwoord op dat probleem is naar mijn idee de erkenning dat moraal niet met een beroep op religie gerechtvaardigd kan worden.

Kinneging: Het opvallende is dat de afgelopen eeuw niet alleen de eeuw van het meeste ongeloof is geweest, maar ook van alle eeuwen de meest moorddadige. Dit komt juist door het wegvallen van het oude geloof in een transcendente God. Dit geloof legde de menselijke heersers aan banden. Als God bestaat, staat er immers altijd nog iemand boven de heerser. De wet van God staat boven de wet van de mens. De Verlichting heeft het geloof in een transcendente God vernietigd. Niet langer staat de wet van God boven de wet van de mens. In de totalitaire, moordzuchtige regimes die uit de Verlichting zijn voortgekomen, valt God samen met de wereldlijke heerser.

Cliteur: In de jaren dertig van de twintigste eeuw vormden seculiere ideologieën een groot gevaar, maar die situatie is drastisch veranderd. We hebben niet meer te maken met communisme, nationaal-socialisme en fascisme, maar met religieuze ideologieën. Het gevaar gaat ook niet zozeer uit van heersers van staten (zelfs niet van dictatoriale staten) die geen God meer boven zich weten, maar van religieus bevlogen groepen en individuen, zoals duidelijk is gebleken uit de aanslagen in New York en in Londen, en uit de moord op Theo van Gogh. De transcendente God houdt het geweld niet meer binnen de perken, zoals Voltaire dacht, en op grond waarvan hij God wilde ‘uitvinden’, maar hij verleent een bovennatuurlijke sanctionering aan de apocalyptische fantasieën van een Ahmadinejad of van informele terroristische netwerken.

Kinneging: Nazisme, fascisme, communisme en islamisme verschillen niet zo sterk van elkaar. Het zijn politieke religies die zich ten doel stellen om de hemel op aarde te realiseren, en dat is iets wat voortvloeit uit de Verlichting. Nadat de Verlichting de transcendente God om zeep had geholpen, kwam de Romantiek namelijk de hemel op aarde beloven. Om de hemel op aarde te realiseren, zijn alle middelen toegestaan. Maar het werkelijke probleem is niet dat er mensen zijn die dergelijke moorddadige ideologieën aanhangen. Het grote probleem is onze reactie hierop. Omdat we dankzij de Verlichting nergens meer in geloven, behalve in ons eigen kleine leventje, zijn we niet meer bereid om ergens voor te vechten, laat staan te sterven. Het relativisme dat de Verlichting heeft voortgebracht, maakt onze verdediging onmogelijk. Want als we niet kunnen bepalen wat goed is, dan is er niets waardevols om voor te strijden.

Cliteur: Over één ding zijn we het eens: dat het relativisme een groot probleem is in onze tijd. Het multiculturalisme komt eruit voort: de gedachte dat alle culturen evenveel waard zijn. Die gedachte verwerp ik, net als jij trouwens. Maar de enige manier om dat relativisme te boven te komen, is autonomie van de moraal en moreel universalisme. De religieuze moralen kunnen die functie eenvoudigweg niet meer vervullen.

Opinio